De ziekenfonds, meestal aangeduid onder de naam mutualiteit, beheert de verplichte ziektekostenverzekering. Lidmaatschap van een ziekenfonds (of “verzekeringsinstelling”) is verplicht voor wie begint te werken als bediende of arbeider, nog studeert en 25 jaar wordt en een werkloosheidsuitkering ontvangt.
Kinderen tot 25 jaar zijn automatisch aangesloten via het fonds van het gezinshoofd, tenzij ze eerder fiscaal onafhankelijk worden.
Elk ziekenfonds biedt de verplichte gratis ziekteverzekering aan. Die wordt betaald door de werkgevers- en werknemersbijdragen aan de sociale zekerheid en door de subsidies van de federale overheid. De verplichte verzekering betaalt (gedeeltelijk) de geneeskundige prestaties die het Rijksfonds voor sociale zekerheid RIZIV erkend heeft. De verplichte ziekteverzekering betaalt ook de uitkeringen in geval van arbeidsongeschiktheid.
Daarnaast bieden de ziekenfondsen ook nog aanvullende verzekeringen aan. Daarmee vergoeden ze verstrekkingen die niet of onvoldoende door de verplichte ziekteverzekering gedekt worden, zoals brillen, vaccinaties, tandheelkunde, revalidatie... Hiermee proberen de fondsen zich van hun concurrenten te onderscheiden en nieuwe leden te werven.